ARHEOLOŠKA ZAGONETKA

Priredila: Maja Miljević-Đajić

Lepenski vir

Riba će odneti dušu

Područje Đerdapa, sa srpske i rumunske strane, bogato je arheološkim lokalitetima od perioda praistorije pa sve do srednjeg veka. Sa obe strane Dunava, na 12 lokacija istraženi su lokaliteti na kojima je dokumentovano naseljavanje u periodu od 10. do 6. milenijuma pne. Među ovim lokalitetima posebno se izdvaja Lepenski vir zbog brojnih karakteristika koje ga čine specifičnim i izdvajaju ga od ostalih lokaliteta iz iste oblasti i perioda, kao što su trapezoidne kuće i kamene skulpture sa ljudskim i ribolikim karakteristikama. Cela mezolitska kultura na  području Đerdapa dobila je ime po ovom arheološkom lokalitetu i obuhvata lokalitete na srpskoj i rumunskoj strani.

Lepenski vir nalazi se na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri, nedaleko od Boljetinske reke. Ovaj čuveni lokalitet je iskopavao arheolog Dragoslav Srejović sa saradnicima sa Filozofskog fakulteta u Beogradu 1960-tih godina, pre izgradnje hidroelektrane “Đerdap I”. Arheološka iskopavanja trajala su od 1965. do 1970. godine kada je odlučeno da se lokalitet fizički izmesti na novu lokaciju i na taj način sačuva od potapanja. Velika površina je iskopana za kratko vreme, oko 2,500 m2, sa arheološkim slojevima koji su išli i do 3,5 m u dubinu. Nažalost, zbog potapanja ovog dela, velika površina je ostala neistražena i uništena.
Značaj ovog lokaliteta ogleda se u i materijalnoj kulturi i u tome što su na njemu uočene sve faze naseljavanja od mezolita pa do neolita, sa manjim prekidima. Presudnu ulogu u formiranju lokaliteta imali su međusobni uticaji i kontakti između lovaca-sakupljača sa poljoprivrednim zajednicama u vreme širenja neolita u jugoistočnoj Evropi.
Zašto je neolit ključan? Sa neolitom dolazi do demografske ekspanzije, a naučnici veruju da se tada rađa više dece nego pre. Pretpostavlja se da je procvat neolitske populacije izazvan povećanjem “plodnosti” žena zbog sedentarnog načina života i dostupnosti visokokalorične hrane.
Brojne analize su urađene poslednjih 50 godina, a neke se i danas rade, da bi se dobili odgovori na određena pitanja. Prvo su rađene analize radiometrijskog datovanja (C14) kako bi se utvrdilo naseljavanja i trajanje lokaliteta, odnosno stratigrafija lokaliteta. Rezultati su pokazali da je lokalitet naseljen od mezolita (srednje kameno doba) do ranog neolita (mlađe kameno doba), tokom eneolita (bakarnog doba), rimskog i srednjovekovnog doba. Potom su rađene analize stabilnih izotopa radi utvrđivanja paleoishrane, mobilnosti, dužine dojenja novorođenčadi, ali i DNK analize.

Život na Lepenskom viru tokom srednjeg i mlađeg kamenog doba

Tokom arheoloških iskopavanja dokumentovano je nekoliko faza naseljavanja koje su istraživači zabeležili: Proto-Lepenski vir, LV I, LV II i LV III, sa nekim podfazama. Ove podele su kasnije korigovane metodom C14. Lokalitet Lepenski vir u prošlosti je bio naseljen mezolitskom zajednicom, odnosno zajednicom lovaca-ribolovaca-sakupljača (9500-7300. godine pne), a kasnije oni bivaju zamenjeni neolitskim, odnosno prvim zajednicama zemljoradnika (6200-5500. godine pre naše ere). Lokalitet se nalazi ispred planine Treskavac, preko Dunava u Rumuniji. Pretpostavlja se da je oblik trapeza mogao imati mitološki, religijski i ideološki značaj prilikom oblikovanja trapeziodnih kuća.
Najranija faza na Lepenskom viru poznata je kao Proto-Lepenski vir, a datovana je u rani i srednji mezolit (9500-7300. godine pne). Zbog značajnih poremećaja tokom kasnije okupacije na lokalitetu, ostaci ovog dugog perioda naseljavanja nalaze se samo sporadično, kao delimično očuvane kamene konstrukcije, koncentracije raznih artefakata, povremene sahrane ljudi, a možda i najraniji oblici pravougaonih ognjišta obloženi kamenom. Staništa su bila ukopana ili naslonjena na prirodna udubljenja na strmoj padini. Osnova staništa je bila ovalnog ili jajolikog oblika, a u pročelju su se nalazila izdužena elipsoidna i pravougaona ognjišta. Sahrane u ovoj najranijoj mezolitskoj fazi mogu se okarakterisati kao pojedinačne inhumacije uglavnom u ispruženom položaju na leđima, ponekad i savijenih nogu. Poseban vid sahranjivanja u sedećem položaju sa prekrštenim nogama uočen je kod osobe sahranjene u grobu br. 69 (8170-7594. godine pne). Slična pogrebna praksa uočena je i na Padini i Vlascu iz istog perioda. Na osnovu dobijenih datuma i ostataka materijalne kulture, utvrđeno je da Lepenski vir nije bio naseljen tokom kasnog mezolita, već je bio napušten nekih hiljadu godina (oko 7300-6200. godina pne).

Kuće i ispod, u zemlji

Život na lokalitetu Lepenski vir ponovo počinje tokom faze I-II, odnosno prelaznog perioda mezolitsko/neolitske transformacije (6200-5900. godine pne). Tokom ovog perioda odvijala se najintezivnija građevinska aktivnost kada su stanovnici izgradili oko 70 trapezoidnih građevina, čije su podove oblagali krečnim malterom (sitni šljunak, pesak i lokalni crveni krečnjak), sa centralnim pravougaonim ognjištima obloženim kamenom. Prisustvo takvih ognjišta govori o regionalnom kulturnom kontinuitetu sa prethodnim kasnim mezolitskim periodom. Veličina ovih staništa kretala bila je 5-28 m2. Ispred ili iza ognjišta nalazile su se jedinstvene kamene skulpture.
Kamene skulpture sa ljudskim i ribolikim karakteristikama bile su zalivene krečnim malterom i tako bile pričvršćene za pod kuća. Tokom faze I-II, pokojnici su sahranjivani ispod podova kuća u kojima se živelo ili na podovima napuštenih kuća, u ispruženom položaju na leđima paralelno sa Dunavom, sa glavama orijentisanim nizvodno. Uz ognjišne konstrukcije prisutne su sekundarne sahrane lobanja, ali i životinjske kosti i rogovi jelena. U velikom broju staništa utvrđena je 41. sahrana novorođenčadi ukopanih ispod podova trapezoidnih građevina.
Poslednja ili neolitska faza, poznatija kao LV III, trajala je od 5950-5550. godine pne. Sa njom su se dogodile važne promene u načinu života zajednica na Lepenskom viru. Nestala je većina starih mezolitskih kulturnih elemenata i gotovo sve trapezoidne građevine su napuštene ili uništene. Nalazi nekoliko kalotastih peći i jame ispunjene fragmentima pletera i lepa, ukazuju na novu vrstu arhitekture. Širom naselja su pronađene nepravilne jame različitih dimenzija. Neolitski stanovnici su zbog pada terena, kao i njihovi prethodnici, svoja staništa usecali u padinu. Prema pronađenim ostacima u naselju, žitelji Lepenskog vira gradili su i nadzemne objekte.
Analize izotopa stroncijuma na skeletima pokazale su da je određen broj žena, koje su bile sahranjene u naselju, došao iz drugih oblasti, verovatno da bi sklopile brakove. Stratigrafski podaci pokazuju da je upotreba grnčarskih posuda morala biti široko rasprostranjena tokom ove faze, sa svim ostalim tipičnim elementima materijalne kulture ranog neolita kulture Starčevo.
Uprkos uvođenju domaćih životinja, neki aspekti svakodnevnog načina života nastavili su se tokom ove faze. Ribolov je i dalje bila primarna delatnost na Lepenskom viru, na šta ukazuju ostaci ribe u naselju. Keramičke posude specifičnog oblika korišćene su za pripremanje ribe - ranije se pogrešno mislilo da su ove posude imale kultnu namenu. Sa neolitom dolazi do promena u pogrebnom ritusu, svoje pokojnike sahranjuju u zgrčenom (fetus) ili poluzgrčenom položaju na boku.

Progrebna praksa na Lepenskom viru

Sa obe strane Dunava utvrđeno je odvijanje više od petsto sahrana na mezolitskim i ranoneolitskim lokalitetima. Dokumentovani su različiti položaji tela na tim lokalitetima: u ispruženom položaju na leđima, u sedećem položaju sa prekrštenim nogama, u zgrčenom položaju, grupne sahrane, kremacije pokojnika i sekundarne sahrane sa razdvojenim kranijalnim i postkranijalnim kostima.
Na Lepenskom viru iskopana su 134 groba u kojima je bilo 190 osoba. Pored ovog broja, otkriveni su ostaci još 42 osobe iz različitih neutvrđenih arheoloških konteksta. Za period mezolita karakteristične su sahrane u ispruženom položaju na leđima, sa izuzecima sahrana u položaju lotosa ili prekrštenih nogu (grob br. 69 na Lepenskom viru). Ovakav način sahranjivanja ukazuje da je tako sahranjena osoba imala poseban društveni status tokom života.
Pokojnici položeni na leđima sahranjivani su u zaleđu naselja ili u grobnim rakama ispod podova kuća, paralelno sa Dunavom tako da su im glave postavljene nizvodno. Sa pojavom neolita, oko 6200. godine pn, dolazi i do promena u pogrebnoj praksi - tada se pokojnici sahranjuju u zgrčenom-fetus položaju na stranu, orijentacije koja prati tok reke Dunav. Pored ostataka odraslih osoba, otkriveni su ostaci 41 novorođenčadi, ispod podova kuća.

Sahrane novorođenčadi

Veliki broj sahrana novorođenčadi (41), ispod nivoa podova trapezoidnih kuća, otkriven je 1970. godine prilikom podizanja naselja Lepenski vir i premeštanja na današnje mesto gde se nalazi Muzej Lepenskog vira. Sahrane novorođenčadi otkrivene su unutar 19 građevina, a dogodile su se tokom neolita (6200-5900/5500 godine pne). Nije bilo grobnih priloga i pretpostavlja se da su deca stavljena ili obmotana organskim materijalom i položena u jame prekrivene kamenom ili kamenim pločama. Postojala su različita mišljenja u vezi ovih sahrana, a jedna od zastupljenijih bila je da se tu radi o čedomorstvu. Međutim, dr Borić i dr Stefanović misle drugačije:

“Sahranjivanje novorođenčadi u prostoru „kuće“ moglo bi se smatrati i zaštitnim za njihove nerođene duše u duhovnom svetu zagrobnog života i važnim za reproduktivnu moć objekata koji se vidi kao otelotvorenje loze. Naša analiza sugeriše da, umesto pitanja kontrole nad mrtvim telom, sahranjivanje novorođenčadi iz Lepenskog vira možda ukazuje na emocionalni odgovor smrti novorođenčeta koji je takođe konstitutivan za brigu i naglasak na reprodukciju trajnijih socijalnih jedinica oličene u trapezoidnim građevinama. Pretpostavljamo da se zaštitna uloga kuća mogla smatrati jednako važnom za mrtve kao i za žive na Lepenskom viru. Pronađene sahrane novorođenčadi, adolescenata i odraslih osoba smešteni u grobnim jamama isečenim kroz pod kuća verovatno je trebalo da zaštite ovaj objekat shvaćen kao žarišna tačka loze predaka”.

Grobni prilozi

Iako su u grobovima mezolićana pronalaženi predmeti, oni se ne mogu interpretirati kao grobni prilozi upravo zbog sahranjivanja sa jednog na drugo mesto (premeštanja pokojnikovih ostataka), ali i zbog toga što su korišćena mesta koja su služila za život, a kasnije su pretvarana u mesta za sahranjivanje. Poneki nalazi neobrađenih životinjskih kostiju spadaju u tu kategoriju, uz vrlo retke izuzetke. Međutim, nalazi koji su interpretirani kao grobni prilozi otkriveni su u grobu br. 7 na Lepenskom viru.
Na levom ramenu bila je ljudska lobanja, na desnom ramenu nalazila se lobanja tura (divlje goveče), a lobanja jelena sa rogovima bila je postavljena ispod ognjišta. Sigurni primeri grobnih nalaza jesu morske školjke i zubi velikog šarana koji su pronađeni na Skeli Kladovei, u Rumuniji, i na Vlascu u Srbiji. Na njima su uočene modifikacije radi pričvršćivanja na odeći. Kamene perle su pratile kasnomezolitske sahrane na Vlascu i Lepenskom viru. Prisustvo ili odsustvo grobnih priloga moglo je da bude odraz društvenog statusa sahranjene osobe ili znak visokog ili slabog poštovanja među članovima porodice.

Religija i umetnost na Lepenskom viru

Verovanja i umetnost stanovnika Lepenskog vira ogledaju se u predmetima koji su se nalazili u staništima, u vidu grobnih obeležja, kamenih skulptura, predmeta od kamena, kostiju i rogova životinja, grobnih priloga, ali i u načinu sahranjivanja i orijentaciji sahranjivanja pokojnika. Kameni predmeti su bili bojeni i gravirani obluci - kamene pločice sa graviranim predstavama i kameni batovi sa urezanim znacima. Kultni predmeti se izrađuju od kosti i od roga. Izuzetno veliki broj predmeta od kosti, roga, zuba divlje svinje, raznih vrsta kamena, minerala i stena koji su najčešće ukrašavani urezanim apstraktnim ili figuralnim motivima bio je otkriven u naselju. Među ovakvim predmetima se posebno ističu kamene skulpture i „žrtvenici“ koji su bili čvrsto zaliveni krečnjačnim malterom u podove staništa. Kamene skulpture su pronađene u svim kućama na Lepenskom viru I-II. Izrađene su od peščara, visine između 15 i 60 cm, težine 1-preko 50 kg.
Prema onome što prikazuju, skulpture se mogu podeliti na figuralne, sa predstavama ljudskog lika, i ornamentalne skulpture, dekorisane motivima meandra, riblje kosti i pletenice. Uglavnom je glava dekorisana sa otvorenim ustima prema dole i ispupčenim (buljavim) očima. Na njima su prikazana hibridna bića čoveka i ribe. Samo jedna skulptura prikazuje ljudski torzo, dve ruke i vulvu (tzv. Praroditeljka).
Ivana Radovanović (1997) je prva prepoznala odnos između specifičnih anatomskih karakteristika ribe na skulpturama i ponašanja anadromnih riba i specifičnog položaja/orijentacije sahranjivanja. Ona tvrdi da se ova hibridna bića ljudi i ribe, na nekim skulpturama, odnose na jesetru, a posebno na najveću ribu iz ove porodice - morunu (Huso huso). Godišnji ciklus seobe jesetre ima određeni značaj i ta veza se može potvrditi sahranjivanjima u ispruženom položaju paralelno sa Dunavom, sa glavama orijentisanim nizvodno. Ona smatra da se položaj sahranjivanja odnosi na to da će ribe na jesen nositi pokojnikovu dušu u nizvodnom putovanju i vratiti je sledećeg proleća-regeneracija. Ranije se smatralo da iz ovih razloga moruna nije lovljena; međutim, arheozoološke analize pokazale su na obilje ostataka jesetre u mezolitskom i ranoneolitskom kontekstu. Ove kamene skulpture postavljene su na podovima kuća zajedno sa lobanjama jelena sa rogovima i delovima drugih životinja, što navodi da se radi o simboličnim delima. Pretpostavlja se da su skulpture imale apotropejsku namenu i da predstavljanju pretke ili „rečne bogove“ kojima je namenjena zaštita mesta-ritualnog doma predaka od neviđenih sila, odgovornih za ekstremne i nepredvidive poplave. Samo su u dva slučaja kamene skulpture povezane sa sahranama pokojnika, i u oba slučaja radi se o sahranama dece.
Jasnu simboliku imao je i crveni oker pronađen na Lepenskom viru ispod građevine 47. Iako je crveni oker mogao biti korišćen za razne utilitarne zadatke (npr. obrada kože), verovatno je igrao ulogu u ukrašavanju tela, možda zajedno sa ukrasima kao što su ukrasne perle. Najveći broj zabeleženih perli od zuba velikog šarana (Rutilus sp.) pronađen je u dečijim grobovima na Vlascu, oko 700 komada. Na osnovu raspodele na telu pokojnika, ove perle su mogle da krase ogrtače ili plašt sa zadnje strane, kojim se pokojnik ogrtavao.
Rogovi jelena, postavljeni na podovima kuća, su imali posebnu ulogu u naselju Lepenskog vira. Na samom početku istraživanja Lepenskog vira, Dragoslav Srejović naglasio je da jeleni imaju jedinstvene karakteristike gajenja i odbacivanja rogova u godišnjem ciklusu, ali i neverovatnu sposobnost da svake godine rastu veći, jači i lepši, što je simbolizovalo vezu između smrti i ponovnog rođenja. Iako njihovo taloženje u kućama navodi na činjenicu da će kuća ponovo živeti, njihovo prisustvo u kućama predstavlja jedini dokaz o napuštanju kuća. Stoga taj događaj ukazuje da je on planiran, pripremljen i simbolično opravdan. Rogovi jelena nude mogućnost da se sazna u kom periodu ili godišnjem dobu su napuštali svoje kuće i da se razume “životni ciklus” kuće, pa čak i čitavog naselja. Lobanje jelena sa rogovima pronađene su u najmanje 13 kuća na Lepenskom viru.

Domestikacija pasa na Đerdapu

Pas je prva životinja koja je pripitomljena. Naučnici i dalje nisu usaglašeni gde i kada je do pripitomljavanja moglo doći, i da li se to dogodilo samo jednom ili više puta. Za drevni izgled pasa spominje se gornji paleolit pre 30.000 godina, prvi ostaci koji se pripisuju domestikovanim psima pojavljuju se u Evropi pre 15.000 godina i u istočnoj Aziji pre više od 12.500 godina. U Srbiji se to dogodilo tokom kasnog mezolita na Vlascu i tokom perioda transformacije na Lepenskom viru, Hajdučkoj Vodenici i Padini.
Lokalno pripitomljavanje pasa u mezolitu prvi je predložio Bokoni (1975). Ova pretpostavka zasnivala se uglavnom na njegovom proučavanju ostataka kanida prikupljenih na Vlascu. U biološkom smislu, ovi psi bili su na samo korak od pripitomljenih vukova. Međutim, njihova glavna razlika od divljeg rodonačelnika (barem u smislu osteologije) bila je mnogo kraća vilica, što je prouzrokovalo suzbijenost zuba.
Jedan grob psa i čoveka bio je otkriven u kući 32 (H32) na Lepenskom viru i 3 pseća groba na Vlascu. Sahrana donje vilice psa sa čovekom u H32 na Lepenskom viru je postavljena na samom kraju naselja. Takav položaj može dodatno pojačati tumačenje da je ova sahrana psa simbolizovala „čuvanje“. Na Lepenskom viru su ukupno pronađena tri fragmenta lobanje i 16 manje ili više fragmentovanih psećih mandibula. Svi primerci su identifikovani kao Canis sp.  

Premešteni lokalitet

Nakon saznanja da se radi o lokalitetu izuzetnog značaja za svetsku kulturnu i naučnu javnost koji se nalazio u zoni koja je trebalo da bude potopljena akumulacionim jezerom hidroelektrane “Đerdap”, odlučeno je da se 1969. godine fizički izmesti nekih 100 m dalju lokaciju i tako sačuva od potapanja. Ovaj izuzetan poduhvat započet je 1970. godine, kada se krenulo sa premeštanjem arhitekture. Lokalitet je izdignut 29,5 m. Rekonstruisana je konfiguracija terena na kojem je Lepenski vir ležao i položaj svih prenetih objekata i kuća je postavljen kako je bilo i na prvobitnoj lokaciji.
Izmeštanje Lepenskog vira obavio je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture 1970-1971. godine. Glavni projektant i rukovodilac radova bila je arhitekta dr Milka Čanak-Medić. Danas je lokalitet dostupan posetiocima jer je pretvoren u muzej i otvoren tokom čitave godine. Od trenutka otkrića lokaliteta, veliki deo artefakata sa Lepenskog vira čuva se u Narodnom muzeju u Beogradu i proučava na Filozofskom fakultetu i u Laboratoriji za bioarheologiju u Beogradu.

Priredila: Maja Miljević-Đajić

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"