KLIMA

Prof. dr Draženko Nenadić
Prof. dr Katarina Bogićević

Preokreti u poslednjih 10.000 godina

Civilizacije i promene vremenaa

Pre 20.000 godina, veliki deo kopna na severnoj hemisferi nalazio se pod debelim naslagama leda. Bilo je to poslednje veliko ledeno doba,jedno u nizu u poslednjih 2,6 miliona godina. Pre oko 14.000 godina, stisak hladnoće počeo je najzad da popušta, a ledeni pokrivači da se povlače u poznate nam granice. To povlačenje trajalo je skoro sledećih 7000 godina. Može se reći da, od pre 10.000 godina, živimo u toplom - interglacijalnom periodu, mada su se tokom njega povremeno dešavale velike klimatske oscilacije koje su tadašnju ljudsku populaciju nesvesno podsećale na surove i hladne uslove nedavno završenog perioda.

Dolaskom tople klime omogućeni su idealni uslovi za život na području istočnog Mediterana i duž Tigra i Eufrata. Divlje žito, korisno i za ljude i za životinje, raslo je na toplom suncu plodnog Bliskog istoka, a pošto se moglo koristiti tokom cele godine, davalo je ljudima pouzdan izvor hrane. Stabilna klima omogućila je bavljenje poljoprivredom jer su pravilni i periodični prirodni ciklusi ukazivali na najbolji period za setvu. Većina ljudske populacije na ovim prostorima napustila je nomadski način života i posvetila se zemljoradnji i stočarstvu. Pošto više nije bilo potrebe da se neprekidno sele u potrazi za hranom, formirali su stalna naselja, a vremenom su počeli da razvijaju razne veštine i specijalizovali su se u onim oblastima koje su im u to vreme bile neophodne. Tokom vekova, sela su izrasla u gradove, a jedan od najstarijih predstavlja Jerihon, na obalama reke Jordan.
Međutim, kako je klima često bila nestabilna tokom poslednjih nekoliko desetina hiljada godina, tako je i sa klimatskim oscilacijama tokom ovog, generalno toplog perioda. Brojnim naučnim proučavanjima utvrđeno je da su se, tokom tih 10.000 godina “toplog perioda”, naizmenično javljale hladne etape, kada se snežna granica spuštala osetno niže nego što je danas, a glečeri pri tome dostizali maksimalne dimenzije. Ispitivanjima vršenim na godovima drveća, pećinskim stalaktitima, ledenim jezgrima, jezerskim slojevima... utvrđeno je da su ovi hladni intervali imali svoj maksimum pre oko 250, 2800, 5300, 8000 i 10.500 godina. Uzroci koji su doveli do ovih zahlađenja još nisu dovoljno poznati, ali postoje pretpostavke da su mogli biti povezani sa promenama na Suncu i količini energije koju je emitovalo prema Zemlji, mada je sličan efekat mogao da bude izazvan i snažnom vulkanskom aktivnošću.

Velike vode ili biblijski potop?

Jedan od uzroka zahlađenja, sasvim drugačijeg karaktera, desio se oko 6200 godina p.n.e. Ogroman kontinentalni lednik na području Severne Amerike se, pod uticajem povećane temperature, istopio formirajući ogromno jezero koje se prostiralo na površini od oko 440.000 km2. Pucanjem ledene barijere koja je držala ovo jezero na mestu, hladna voda se izlila na velike delove Severne Amerike i u Atlantski okean. Usled mešanja sa ovom vodom, poremećena Golfska struja više nije bila tako topla i došlo je do osetnog pada temperature, što se naročito odrazilo na području Evrope. Velika količina prelivene vode uticala je značajno i na nivo mora, koji se u narednih 5000 godina uvećao za oko 120 m.
Na istoku je ovaj događaj imao snažan uticaj na plodni arapski polumesec, koji je prestao da bude plodan i postao suv i hladan. To je dovelo do velikih suša koje su potpuno uništile useve. Zemljoradničko društvo u usponu počelo je da propada i prve izbeglice, žrtve ovih klimatskih promena, krenule su prema Evropi i jugu Srednjeg istoka, donoseći sa sobom već dobro razrađenu zemljoradnju. Nova staništa su osnivali duž reka ili obala, jer su tu imali pouzdane zalihe vode i hrane.
Međutim, podizanjem nivoa mora nastalog otapanjem američkog leda, voda je oduzimala sve više priobalne zemlje i uvlačila se duboko u novoformirana naselja duž obala i delta reka. Moguće je da je baš ovaj događaj bio inspiracija biblijskih pisaca o mitskom potopu i Nojevoj barci, kada je celo čovečanstvo kažnjeno opštim potopom. Pojave velike vode opisane su ne samo u Bibliji već i u mnogim drugim spisima širom sveta. Sličan događaj opisan je u Epu o Gigamešu, iz drevne Mesopotamije, zatim u Kuranu, a nalazi se i u predanjima plemena Južne Amerike i Australije, gde se na sličan način govori o potopu čija je voda potpuno prekrila kopno. Moguće je da je porast nivoa mora postao deo našeg kolektivnog pamćenja, a širom sveta potopljena naselja dokaz su ove masovne katastrofe.
Za vreme velike poplave, međutim, neki delovi naše planete bili su mnogo prijatniji nego što su sada. Na primer, danas skoro beživotna pustinja Sahara je bila plodno tlo - savana, a svoju plodnost jedugovala prvenstveno snažnim monsunima koji su joj donosili obilje padavina. Arheološki dokazi ukazuju da je brojna ljudska populacija tada naseljavala ovo područje, a životinja, poput lavova, slonova i žirafa, takođe je bilo u izobilju. Čitav ovaj danas skoro beživotan predeo bio je bogat pašnjak prekriven velikom mrežom reka i jezera. Period blagostanja trajao je od 12.000 do 5500 godine unazad, dok je 3500 pne. usled novih klimatskihoscilacija, Sahara ponovo postala beživotna pustinja. Međutim, tada su pored Sahare, pustinje počele da se pojavljuju širom sveta, kao što su Taklamakan u centralnoj Aziji, Namibijska i Kalahari, u južnoj Africi, Atakama u Južnoj Americi i velika pustinja u Australiji. Migracijom ljudske populacije sa područja Sahare nastala su prva naselja duž plodne doline Nila, koja su postepeno formirala veliko kraljevstvo Egipta.
Prema tome, najčuvenija drevna civilizacija formirana oko doline Nila stvorena je kao produkt povoljnih klimatskih uslova u ovom regionu sveta.
Za razliku od vrelih pustinja na jugu, čovek je na području Evrope, pokrenut hladnim klimatskim promenama, morao da migrira i otkriva staniša u kojima nije imao problema sa hladnoćom, a samim tim ni sa ishranom.
Zbog toga je, na primer, naročito na višim geografskim širinama severne polulopte, u ovim hladnim ciklusima teško ili nemoguće naći arheološke lokalitete. Nepostojanje arheoloških lokaliteta na prostoru Bugarske u periodu od 3700. do 3150. godine pne. tumačeno je jačim zahlađenjem koje je primoralo tadašnju ljudsku zajednicu na kolektivni egzodus. Za razliku od područja sa kojih je ljudska populacija bila prisiljena da migrira, na našim prostorima ljudi su naseljavali Lepenski vir, Vinču, Starčevo ili Pločnik, jer je klima bila povoljna i omogućavala je dovoljnu količinu hrane životinjskog i biljnog porekla.

“Mračno doba antike”

Sledeće veliko zahlađenje je zabeleženo negde oko 1200. godine pne, kada je klima na Mediteranu, posle perioda toplog blagostanja, ponovo postala suva i hladna, što je dovelo do velikih migracija, ali i propasti mediteranskih kultura. Zemljište je postalo siromašno, a polja se skoro više nisu mogla obrađivati. Kiše su se značajno smanjile, a temperatura se spustila na najniži nivo od poslednjeg ledenog doba. Ovaj period promene klimatskih prilika, poznat pod nazivom “mračno doba Antike”, izazvao je brojne sukobe koji su na kraju doveli do propasti kraljevstava mediteranskih civilizacija bronzanog doba.
Suva i hladna klima počela je da menja svoj karakter tek nekoliko vekova pre nove ere, postala je toplija i sa više padavina. Proučavanjem godova drevnih hrastova, konstatovano je da je temperatura postala viša za dva stepena nego u prethodnim vekovima, te da su ovakvi uslovi trajali skoro 300 godina. Glečeri na visokim planinama su se povukli, mediteranska klima se povratila, a obilne padavine ponovo su omogućile da se vegetacija obnovi u severnoj Africi.
Istorijska je činjenica da povoljne klimatske prilike pomažu usponu velikih imperija, pospešuju trgovinu, napredak i razvoj umetnosti, dok su nepovoljni uslovi često uzročnik ratnih sukoba i raznih prirodnih katastrofa. Povoljna i blaga klima omogućila je, na primer, Rimskom carstvu prelaz preko Alpa i dolazak na područje Britanije i Germanije, dok je na drugoj strani sveta pogodovala formiranju velikog kineskog carstva.
Na prelasku iz stare u novu eru, tj. otprilike u vreme Hristovog rođenja, klima se ponovo promenila. Intenzitet sunčevog zračenja se ponovo smanjio, Golfska struja se ohladila, pa su prosečne temperature na Zemlji bile znatno niže. Ledene zime donele su glad mnogim mestima. Rimski ambari su postali prazni, a u severnoj Africi nestanak letnjih kiša izazavao je dugotrajne suše koje su uništile useve. Ovako nepovoljne klimatske prilike zadržale su se i početkom srednjeg veka.
Prema zapisima vizantijskih učenjaka u prvoj polovini VI veka Sunce je sijalo bez sjaja, kao da je pomračenje. Prema kineskim izvorima leti je padao sneg, vladali su suša i glad. Srednjovekovno pomračeno Sunce je u stvari bilo posledica kataklizmatičnog događaja iz 536. godine, izazvanog erupcijom “supervulkana” Ilopango, u današnjem El Salvadoru, kada je usled velike i snažne eksplozije nastala kaldera široka 17 km. Tada je poginulo preko 100.000 ljudi. Čak se i u uzorcima leda iz Arktika i Antarktika mogu naći ostaci pepela iz erupcije ovoga vulkana, jer se pri njegovoj eksploziji razletelo oko 84 kubna kilometra materijala, pri čemu je veliki deo pepela i sumpor-dioksida otišao u stratosferu. Pošto se vulkan nalazio blizu ekvatora, vetrovi su lako razneli ovaj materijal od južnog do severnog pola, zbog čega je cela planeta za par nedelja bila prekrivena oblakom pepela, koji je blokirao veliki deo sunčeve svetlosti.
Oblak pepela koji je zaklonio Sunce doneo je kišu i hladnoću, što je imalo katastrofalne posledice po ljudsku populaciju, a nastala “vulkanska zima” trajala je skoro 18 meseci. Pošto su žetve bile izostale, a uskladištena hrana istrulela, slabo i neuhranjeno stanovništvo lako je podleglo raznim bolestima, prvenstveno bubonskoj kugi. Za razliku od ljudske populacije, priroda se brzo oporavila od “vulkanske zime”. Velike oblasti Evrope bile su obrasle gustim divljim šumama koje su činile staništa divljih i opasnih životinja.

Do novog kopna posle otopljenja

Klima je, zatim, još jednom napravila zaokret, hladnoća je počela da popušta, a planeta se postepeno zagrevala. Negde oko 900. godine, na američkom kontinentu, Maje su zbog velike suše napuštale svoje velike gradove, a Naske migrirale prema višim predelima Anda. Smatra se da je uzrok ovih dugotrajnih suša uglavnom bila pojačana Sunčeva aktivnost. Temperatura je toliko porasla da se severnim Atlantikom, koji se do tada nalazio pod debelim ledom, moglo da plovi tokom cele godine. Vikinzi su vešto koristili blagodeti srednjovekovne blage klime, te su u svojim osvajačkim pohodima stigli na tlo Britanije već krajem VIII veka, a zatim krenuli na zapad, preko severnog Atlantika. Prvo su otkrili Island koji je bio bez leda i potpuno nenaseljen, a 985. godine stigli su i do Grenlanda, gde su izgradili velika naselja duž obala i reka. Zbog povoljne temperature mogli su svu zemljoradnju iz Skandinavije da prenesu na ova ostrva. Istraživački duh i ratnički porivi ovog naroda uticali su na to da se, oko 1000. godine, upute još dalje preko Atlantika i stignu do obale Amerike, skoro 500 godina pre Kolumba.
Na području Evrope priroda je reagovala na svoj način na povećanje temperature: šume su rasle na visinama većim od 2000 m, a žito i drugi usevi mogli su da se uzgajaju čak i na većim visinama, što je dalo odlične uslove za zemljoradnju. Tri četvrtine evropskih gradova i prvi evropski univerziteti osnovani su tokom povoljnih klimatskih uslova razvijenog srednjeg veka. Gotičke crkve, koristeći blagodeti toplog vremena, rađene su u novom arhitektonskom stilu, imale su velike prozore kroz koje je unutrašnjost ispunjavala sunčeva svetlost.
Međutim, u drugoj polovini XIII veka, snažne vulkanske aktivnosti, uglavnom duž vatrenog pojasa Pacifika, dovele su do znatnog pada temperature na području Evrope. Prva u nizu erupcija dogodila se 1257. godine aktivnošću vulkana Samalas, u Indoneziji, zatim je proradila Etna na Siciliji, a 1453. godine došlo je do erupcije vulkana Kuve, u Vanuatuu. Jedna od nasmrtonosnijih erupcija u ljudskoj istoriji bila je aktivnost vulkana Laki, na Islandu, koji je osam meseci neprekidno izbacivao magmu. Velike količine pepela i sumpor-dioksida u atmosferi promenile su klimu na planeti tokom narednih skoro 500 godina. Sredinom XIII veka, počeo je najduži hladni period u poslednjih 10.000 godina, a u Evropi su posledice ovog zahlađenja opisane od strane monaha, gradskih pisara i hroničara u brojnim dokumentima.
I pored toga što su zabeležene velike hladnoće, mora se istaći da je ciklus malih ledenih doba delovao snagom od samo 1/10 snage velikih ledenih doba. Tokom malog ledenog doba zabeležena su dva velika minimuma zahlađenja. Prvi, koji se javio u ranoj fazi između 1460-1550. godine, nazvan je Sporer minimum. Poznat je po ekspanziji arktičkog leda koji se proširio toliko da je uspeo da izoluje jednu koloniju Normana na jugozapadnom delu Grenlanda, od čega je većina stradala, a primer je jedinstven u istoriji čovečanstva.
Drugo zahlađenje, jačeg karaktera u periodu od 1645-1715. godine, poznato je kao Maunder minimum. Njegovo dejstvo je naročito zapaženo u Severnoj Americi, kada su prvi kolonisti dolazili i naseljavali tlo Novog sveta.

Oluja demonskih sila

Početak ovog zahlađenja, 1342. godine, obeležen je nezapamćenim poplavama u srednjoj Evropi, koje su usmrtile hiljade ljudi. Bile su to najveće poplave u prethodnih hiljadu godina, kada su čak i obični potoci u šumama formirali duboke kanjone. Nivo reke Majne je, recimo, porastao za osam metara, a samo se duž Dunava udavilo više od 6000 ljudi. Tokom leta 1568. godine građani Genta, koji pripada regionu Flandrije u Belgiji, bili su svedoci strašne oluje, za koju su verovali da je delo demonskih sila jer je voda nosila ljude, čak i zgrade. Savremena proučavanja ukazuju na mogućnost da je kroz Gent prošao tornado, koji je toliko opustošio grad, da su dve naredne generacije ljudi popravljale nanesenu štetu. Tokom 500 godina malog ledenog doba, svaku generaciju bi zadesili ekstremno vreme i katastrofe. Već početkom malog ledenog doba, glad se proširila zapadnom Evropom, zbog ekstremne hladnoće koja je smanjila sezonu rasta useva. Leta su bila previše hladna, ali i vlažna za dobru žetvu. Stalne kiše su stvarale buđ i kvarile seme i useve. Glad je, uz kugu, usmrtila veliki deo stanovništva, koje je u toku jednog veka smanjeno za trećinu. Samo tokom lova na veštice, koje su se smatrale mogućim “krivcima” za ovakve klimatske promene, spaljeno je preko 60.000 nedužnih žena.

Vino sečeno sekirama

Zbog konstantnog pada temperature glečeri su se proširili širom severne Amerike i Evrope. U francuskim Alpima, glečeri su gutali cela sela i presecali važne puteve za snabdevanje. Prema letopisima iz manastira, saznajemo da se Crno more više puta zaleđivalo, te da se tokom surovih zima 1621. i 1669. godine zamrzao Bosfor, a 1709. godine Jadransko more uz obale. Oštre zime su zabeležene i na jugu Francuske i duž Azurne obale. Postoje podaci da su, u zimu 1468. godine, francuski seljaci vino sekli sekirama i prevozili u komadima. Polovinom januara 1506. godine zaledilo se more u luci Marselja, a u trećoj dekadi novembra 1524. godine zaledile su se reke na jugu Francuske, što se ponovo desilo krajem marta 1527. godine.
Klimatske prilike uticale su i na političke, pa je uskoro veći deo Evrope bio u ratu. U pojedinim oblastima, i do dve trećine stanovništva je izgubilo život, kako od posledica rata tako i od raznih zaraznih bolesti kao što su tifus, boginje i kuga. Kao posledica bolesti i sve veće neuhranjenosti, došlo je do drastičnog smanjenja životnog veka. Pogoršane klimatske prilike uticale su i na pogoršanje političkih, a kao dobar primer može se navesti da je 14. jula 1789. izmučeni i gladni narod Francuske ustao protiv dobro uhranjene i bezbrižne vlasti, i započeo Francusku buržoasku revoluciju. Giljotina je rekla svoje! Tim činom se, zbacivši monarhiju, demokratija vratila u Evropu posle 2000 godina.

Jagode u decembru

Zahlađenje koje je u Evropi ostavljalo jasne tragove nije zaobišlo našu i okolne zemlje. Na primer, zna se da je sneg padao više puta i tokom leta, kao što je bio slučaj u Fojnici 13. avgusta 1716. godine, što je zabeleženo u franjevačkom samostanu tog grada. Na osnovu ovih zapisa i onih koji se nalaze u državnoj biblioteci u Sankt Petersburgu, može se videti da se sneg na području Bosne zadržao od 12. do 16. avgusta te godine, a reke se pri tom ledile. 20. jula sledeće godine, bosanske planine bile su ponovo prekrivene snegom. Na osnovu beležaka manastira u Gomirju, kod Karlovca, visok sneg je 23. maja 1723. godine u okolini Karlovca i u Primorju lomio grane olistalog drveća. Sarajevo se više puta tokom leta nalazilo pod snegom. Recimo, 19. septembra 1774. godine, pod teretom nagomilanog snega, srušilo se više zgrada u gradu, a tog neverovatnog 24. avgusta 1777. godine osvanuo je prekriven snegom, dok je visina snežnog pokrivača u proleće te veoma hladne godine dostizala do grudi čoveka. 1778. godine od velike hladnoće, na području Prizrena stradale su mnoge životinje a čergari koji su zapali u sneg pomrli su od hladnoće i gladi. Velika hladnoća je bila i za vreme Prvog srpskog ustanka, kada je sneg pao i u leto, 3. jula 1806. godine u okolini Bijelog polja. Sredinom decembra 1822. godine reka Drina se zaledila, a u Sremu je dosta ljudi stradalo od velike hladnoće.
Međutim, nasuprot hladnim zimama i letima sa snegom, bilo je povremeno i neuobičajeno toplih godina. Tako je 1745. godine, posle izuzetno oštre zime nastupilo rano proleće, te je polovinom marta bilo toliko toplo da su ljudi tražili zaštitu od sunca u hladu od drveća. Između 5. i 17. januara 1746. godine bilo je toplo kao usred leta, a čitava zima je bila blaga, što se dotad nije pamtilo u Sremu. U okolini Zvornika 17. decembra 1746. godine brale su se jagode. Period malog ledenog doba upamćen je i po velikim sušama i nestašicama hrane. U periodu ratovanja protiv Turaka, 1371. godine, u Makedoniji je kao posledica suše vladala glad kakva se nije pamtila. Smatra se da je najteže bilo 1605. godine, što je i zapisano u belešci manastira Krušedola, kod Iriga, kada je za parče hleba „otac prodavao svoje dete, sin oca, brat brata...“! Ovakva glad potrajala je nekoliko godina. Na Cetinju su 1608. godine, zbog očajanja i izgladnelosti, ljudi sebi oduzimali živote! Zbog velike suše u svim našim krajevima, velika glad je bila i 1629, zatim 1779. godine, kada kiša nije pala skoro pet meseci. Slična situacija se ponovila posle 20 godina, a početkom 19. veka zabeležena je strašna suša u Sandžaku kada kiša nije bilo više od šest meseci.
Međutim, sušne periode su povremeno prekidale velike padavine čije su poplave donosile nove nevolje populaciji koja je već bila dovoljno pogođena surovim klimatskim promenama. Na primer, na području Crne Gore 1580. godine u nekim naseljima su, usled obilne kiše, prema njihovim zapisima, „nestali ispod talasa i ljudi i zemlja“. U novembru 1616. godine bujice su valjale stene i odnosile kuće u Popovom Polju. Na osnovu beležaka u arhivu SANU, aprila 1770. godine Dunav je poplavio čitavu svoju dolinu u Nemačkoj, deo Beograda i Vlašku, a nabujala Miljacka je novembra 1791. odnela skoro sve mostove, probila nasipe, te srušila nekoliko kuća i više zgrada.

Godina bez leta

Godine 1815. godine, malo ledeno doba je ušlo u poslednju mračnu fazu kao posledica erupcije vulkana Tambora, u Indoneziji. Izuzetno jaka eksplozija izbacila je prašinu koja se u vidu oblaka finog pepela mesecima zadržala u atmosferi. U gornjim slojevima atmosfere, ova prašina prekrila je celu planetu znatno smanjujući toplotu koja nam stiže od Sunca, što je dovelo do novog zahlađenja. Naredna, 1816. godina, bila je upamćena kao “godina bez leta”. Hladnoće i glad izazvale su velike migracije stanovništva na tlu Evrope, a na hiljade su prelazile Atlantik i odlazile u obećanu zemlju, Ameriku. Negde oko 1850, hladnoća je konačno počela da popušta i nastupila je nova topla faza koja je donosila stabilne i umerene temperature. Industrijska revolucija, koja je počela nešto pre ovog perioda, smatra se mogućim uzročnikom daljih klimatskih promena.
O uticaju čoveka na savremene klimatske promene danas postoje oprečna mišljenja. Ko je u pravu, pokazaće vreme. Mislimo da sigurno više nismo u mogućnosti da tvrdimo da nikad u ljudskoj istoriji klima nije bila toliko poremećena kao danas, jer postojeće činjenice jasno ukazuju da su se slične promene dešavale i tokom hiljada, pa i miliona godina unazad. Ako se vinemo u kosmičke visine, pogledamo Zemlju kao deo celine Sunčevog sistema, sa njenom promenljivom putanjom u prostoru i varijabilnom količinom sunčeve radijacije koju pri tome prima, shvatićemo da će se ovakve klimatske promene dešavati još mnogo miliona godina, sa nama ili bez nas.
Gde je tu čovek, kako će se prilagoditi i koliko će uopšte opstati, pokazaće vreme.

Prof. dr Draženko Nenadić
Prof. dr Katarina Bogićević

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"