BISERI

G.T.

130 godina gajenja bisera

Kako „napraviti“ morski dragulj?

Pre no što je krajem 19. veka, zahvaljujući ondašnjim naučnim saznanjima i novim tehnologijama, japanski preduzetnik Mikimoto pokrenuo „proizvodnju“ bisera po receptu prirode, ovi jedinstveni dragulji bili su veoma retki i donosili su basnoslovno veliko bogatstvo

Dijamanti su večiti, pisao je Jan Fleming šezdesetih godina prošlog veka. I biseri su večiti. Nekada su njihovi retki primerci imali basnoslovnu vrednost, a od kako se uzgajaju, duže od jednog veka, nezaobilazni su deo svake bolje kolekcije ženskog nakita. Boginja mode Koko Šanel bila je prva svetska modiskinja koja je “lažne” bisere učinila obaveznim delom svojih bezvremenih modnih kolekcija, i taj opšteprihvaćeni trend se nastavlja…Ali, iza bajkovite modne priče koja traje od kako je Francuski sud pravde, pre jednog veka, potvrdio da se „gajeni biseri ne razlikuju od prirodnih“, kriju se zanimljiva hiljadugodišnja istorija lova na bisere i viševekovna istorija naučnog i majstorskog traganja za načinima da se oponaša priroda, koja ih je prva stvorila. Danas se termin „biseri“ i generalno odnosi na gajene bisere, koji su nadaleko poznati i priznati kao dragulji na svetskim tržištima nakita, pre svega zahvaljujući pionirskoj, japanskoj industriji kultivisanih bisera. A u centru te istorijske priče je Kokiči Mikimoto, zvanično jedan od 10 najvećih japanskih izumitelja, koji je pre 130 godina, 11. jula 1893, konačno izvukao košaru sa ostrigama u kojima su bili njegovi prvi (poluloptasti) gajeni biseri.  

Lov na bisere

Od kako je pred ljudskim okom zasjao prvi dragulj nađen unutar morske školjke, prirodni biseri su izuzetno cenjeni hiljadama godina unazad, i isprva su bili rezervisani isključivo za pripadnike plemstva i privilegovanih klasa drevnog Egipta, Kine, Persije, Rima… Astronomske vrednosti postizali su zahvaljujući tome što su u prirodi veoma retki - u divljini nastaju slučajno, spontano, unutar mekog tkiva školjke, a prikupljaju se u mukotrpnim i opasnim ronilačkim poduhvatima, u kojima je za otkrivanje tek jednog bisera potrebno da se pretraži na desetine hiljada školjki…

Ima tragova koji ukazuju na praistorijske korene lova na bisere, na hiljade godina sakupljanja bisernih školjki u Indijskom okeanu, Persijskom zalivu, Crvenom moru, u Južnom kineskom moru (još od dinastije Han, 206. pne-220. godine ne). Rimski pisac i naučnik Plinije Stariji (23-79. ne) pisao je o “ulovu” bisera u Persijskom zalivu kao najbogatijem na svetu. Španski osvajači su u 15. i 16. veku otkrili nova velika nalazišta bisernih školjki uz ostrva Kubagva i Margarita, oko 200 km severno od obale današnje Venecuele. Iz tog vremena je i “La Peregrina”, jedan od istorijski najpoznatijih bisera, koji je prvo bio deo španskog krunskog nakita, a još 200 i više godina potom i drugih svetskih vladarskih riznica. U novije vreme je bio komad ličnog nakita glumice Elizabet Tejlor, a i danas je deo jedne privatne kolekcije.
Sve do sredine 20. veka, svet raspolaže isključivo prirodnim biserima, nastalim u morskim ili u rečnim školjkama, te potraga za ovim retkim draguljima dovodi do prekomernog ulova bisernih školjki i do njihove velike smrtnosti, gotovo do istrebljenja. Uništavanje prirodne populacije ostriga i drugih bisernih školjki zaustavljeno je tek sa razvojem efikasne tehnologije gajenja bisera, što je ljubiteljima ovih jedinstvenih dragulja omogućilo da ih nabave po ranije nezamislivo niskim cenama.  

Biološki proces

Prirodni biser je blistav loptasti dragulj koji se, tokom više godina, formira unutar zaštitnog mekog tkiva (tzv. plaštnog tkiva) živog mekušca, školjke. Kao i unutrašnja površina ljušture koja štiti telo životinje, biser je sastavljen od sedefaste supstance, koja se pri formiranju bisera taloži u koncentričnim slojevima. Reč je o smeši minerala aragonita i kalcita (dva prirodna polimorfna oblika kalcijum karbonata, CaCO3) i proteina konhiolina, koji ih vezuje i koji, u kombinaciji sa njima, daje sedef. Za razliku od uobičajenog verovanja da je zrno peska iritans na koji školjka biološki reaguje, štiteći se na taj način što oko uljeza taloži sedef te tako formira biser, to je zapravo veoma redak slučaj; tipičan iritans je organski materijal, obično neki parazit koji dospe u školjku, ili oštećenje unutar same školjke (odlomljeni delić ljušture ili mekog tkiva) koje školjka oblaže slojevima smeše kalcijum karbonata i konhiolina da bi se zaštitila od iritacije.

Za razliku od prirodnih, kultivisani biseri nastaju uz intervenciju ljudske ruke, “kalemljenjem” iritansa unutar bisernih školjki koje se gaje baš u tu svrhu. Sam proces nastanka gajenog bisera je, pak, potpuno prirodan, to jest kultivisani biser nastaje kao biološki odgovor mekušca na implantirani iritans, komadić tkiva plašta (graft) iz školjke donora, koji se transplantira u školjku primaoca. Ostrige (kamenice), dagnje i “kapice” jesu tri vrste školjki koje su prirodni proizvođači bisera. Ostrige su najčešće stanovnici morskih voda i proizvode visokokvalitetne okrugle bisere koji se formiraju za oko 30 meseci; dagnje mogu da se uzgajaju i u slanim i u slatkim, rečnim i jezerskim vodama, a njihov proizvod su poluloptasti biseri, koji se formiraju za oko 18 meseci; uzgajanje bisera u kapicama je, međutim, tehnološki vrlo zahtevan proces.

Značaj biserne vreće

Neki od najranijih pokušaja uzgajanja bisera zabeleženi su u drevnoj Kini, između 11. i 13. veka, korišćenjem slatkovodnih školjki u kojima su posebnim tehnikama razvijani poluloptasti biseri sa Budinim likom. Rezultati tih i sličnih pokušaja uglavnom nisu bili zadovoljavajući, ali interesovanje za bisere nije jenjavalo, te pojava mikroskopa (u 16. veku) podstiče i naučna istraživanja na tu temu, posebno u Evropi. Tokom 17. veka, kineska enciklopedija “Tiangong Kaivu”, nastala u eri dinastije Ming, stiže Putem svile  i do Evrope, gde pažnju privlači njen 18. Svezak - o biserima i tehnikama uzgajanja morskih dragulja.

Evropski naučnici započinju složenija istraživanja o formiranju bisera, i razvijaju brojne teorije o tome. Sredinom 19. veka, nemački istraživač Teodor fon Hesling bavi se detaljnim histološkim analizama i zaključuje da je biser načinjen od iste supstance od koje je sačinjena i školjka. Još jedno njegovo važno otkriće je da, nakon što neki spoljašnji stimulans prouzrokuje povredu epitelnog tkiva plašta školjke, kao patološka posledica nastaje cista, u kojoj se vremenom formira biser. Utvrđeno je, zatim, da je cista sastavljena od istih ćelija kao i ćelije plašta, a francuski istraživač Leon Dige, krajem veka, cisti daje ime “biserna vreća” ("sac de la perle").
Evropski istraživači dolaze do važnih naučnih saznanja o gajenju bisera, pre svega potvrđujući da dragulj nastaje u bisernoj vreći, čije formiranje u telu školjke može da bude i veštački stimulisano. Takođe, uporedo sa naučnim radom, ima i pokušaja da se teorija pretoči u proizvodnu praksu, ali nijedan takav napor nije se razvio u industriju uzgoja bisera. Tek će istraživanja u Japanu, takođe tokom 19. veka, dovesti do komercijalizovane proizvodnje kultivisanih bisera.

Svetski poznat brend

Ocem japanske industrije kultivisanih bisera smatra se Kokiči Mikimoto, čija fascinacija biserima započinje u detinjstvu, među ribarima i lovcima na bisere. Kao 20-godišnjak, sa prvim stručnim znanjima o proceni kvaliteta bisera, Mikimoto je sudija na izložbi bisera 1878, gde na mnogim draguljima uočava i određene nedostatke. To će ga motivisati da počne da traga za alternativnim metodama za proizvodnju bisera, i za razvojem savršenog bisera. S obzirom na to da se potražnja za biserima krajem 19. veka intenzivira i ugrožava prirodna dobro, on istovremeno razmišlja i o načinima za obnavljanje populacije ostrige.
Već u prvih nekoliko godina eksperimentisanja, Mikimoto će se uveriti da je moguće i ručno “kalemljenje” bisera, po uputstvima koje dobija od dr Micukurija, profesora na Tokijskom imperijalnom univerzitetu (sada Univerzitet u Tokiju) i prvog direktora Morske biološke stanice “Misaki”. Nakon više od decenije eksperimentalnih pokušaja kalemljenja ostriga malom količinom sedefa, posle mnogih neuspeha i gotovo blizu da bankrotira, uporni Mikimoto je u julu 1893. dobio prve gajene poluloptaste bisere. Nakon što je metodu patentirao tri godine kasnije, 1896, trebalo mu je još 12 godina da stvori potpuno sferične bisere, koji se ne razlikuju od najkvalitetnijih prirodnih; komercijalno isplative količine kultivisanih bisera dobija tek dvadesetih godina 20. veka.

U međuvremenu, Mikimoto sarađuje i sa vladinim biologom Nišikavom, i stolarom Miseom, koji je 1907. godine patentirao specijalnu iglu za kalemljenje bisernih školjki. Nadovezujući se na Mise-Nišikava metodu kalemljenja, on ide i korak dalje, usavršavajući je do sopstvene inovativne metode za dobijanje savršeno okruglih morskih dragulja. Sa novim patentom u rukama, koji je zvanično registrovan 1916. godine, Kokiči Mikimoto osniva Mikimoto Pearl Company kroz koju kultivisane bisere počinje da distribuira širom sveta. Prve prodavnice otvara u Londonu, a posle Drugog svetskog rata i u Parizu, Njujorku, Čikagu, Bostonu, Los Anđelesu, San Francisku, Šangaju i Bombaju. Mikimoto je, inače, jedan od prvih japanskih brendova koji postaje  međunarodno prepoznatljiv i osvaja gotovo celu planetu. 

G.T.

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"