TEMA BROJA

Oliver Klajn

Daleki svemir / Pogled sa Dalekog istoka

Traganje za novim svetovima

Kineska korporacija za nauku i tehnologiju svemira je vodeća ustanova u najmnogoljudnijoj državi sveta koja se bavi osmišljavanjem i proizvodnjom svemirskih letelica i opreme. Kao samostalna institucija deluje od 1999.godine. Pre dve godine, jedan od čelnika Kineske korporacije za nauku i tehnologiju svemira obratio se studentima Beihang univerziteta u Pekingu, inače specijalizovanom za aeronautiku, tehnologiju, inženjerstvo i prirodne nauke. Tom prilikom je istaknuto da se, za kraj ove decenije, planira početak programa istraživanja planeta koje bi mogle biti pogodne za naseljevanje ljudima a nalaze se u blizini Sunčevog sistema. Između 2030. i 2045. treba da se obavi niz aktivnosti da bi se više saznalo o egzoplanetama. računa se i na misije svemirskih letelica. Posebna pažnja biće posvećena mestima i rasprostranjenosti voda.  

Guo Šođing, veliki kineski astronom, inženjer i prirodnjak, živeo je u 13/14. veku. U njegovu čast nazvan je   teleskop koji je poznat i po akronimu LAMOST.  Teleskop je napravljen tokom prve decenije ovog veka.
U priobalnoj provinciji Hebei, na severu zemlje, nalazi se opservatorija Šinlong. U njoj je instalirano sedam teleskopa od kojih je poslednji „Guo Šođing“. Iza ovog projekta stala je Kineska akademija nauka. Glavna funkcija teleskopa su istraživanja zasnovana na astronomskoj spektroskopiji. Cilj je da se izmeri spektar elektromagnetnog zračenja. Namera je da se čak deset miliona zvezda iz galaksije Mlečni put prouči na ovaj način. A zatim bi se prešlo na galaksije. Sve ovo trebalo bi sprovesti za samo pet godina!
U regionu koji se naziva galaktički tragaće se za zvezdama sa niskom procentom metala, čime će se dobiti jasnija predstava o Mlečnom putu u celini. Takođe, u planu si istraživanja principa po kojima funkcioniše čitav svemir.

Grupe kineskih stručnjaka iz više naučnih institucija uspele su da dođu do značajnih otkrića upravo uz pomoć „Guo Šođing“ teleskopa. U drevnoj kineskoj prestonici Nanćingu, deluje jedan od devet najelitnijih univerziteta u državi. Sastavni deo tog univerziteta je škola astronomije i svemirskih nauka koja je oformila sopstveni tim za planetarne projekte. U istoj grupaciji elitnih univerziteta je i onaj u Pekingu. U čast Norvežanina Freda Kavlija, koji izdašno pomaže razvoj nauke u svetu, formiran je Institut za astronomiju i astrofiziku pri univerzitetu u glavnom gradu Kine koji nosi ime ovog norveškog finansijera.
Pre nekoliko godina, stručna javnost širom sveta obaveštena je o saznanjima o nebeskim telima nastalim od zvezda u kojima ima mnogo teških metala. Do tih saznanja se došlo uz pomoć LAMOST teleskopa.

Nepoznati vreli džinovi

Do sada su astronomi sveta otkrili skoro 6000 egzoplaneta, pri čemu je Kinezima pošlo za rukom da precizno  izmere poluprečnike velikog broja zvezda, na osnovu čega je to isto učinjeno za planete. Izučavani su orbitalni periodi i poluprečinici egzoplanete u odnosu na sastav tela sa uvećanim prisustvom metala.
Prvi od „vrelih Neptuna“ otkriven je 2007. godine od strane američkih naučnika. Oni su manji od „vrelih Jupitera“. A stručnjaci iz Nanćinga i Pekinga utvrdili su brojne sličnosti između ova dva tipa egzoplaneta. Recimo, i jedni i drugi orbitiraju oko zvezda sa teškim metalima. „Vreli Neptuni“ i „vreli Jupiteri“ su neretko deo zvezdanih sistema sa samo jednom planetom. Sve upućuje na isti ili vrlo sličan nastanak ovih nebeskih tela. Zasad nije poznata njihova masa a nagađa se i oko strukture. Pretpostavlja se da neki od njih ne podsećaju na Neptun budući da imaju više stenovitu i zemljanu nego gasovitu građu. Imaju dva do šest puta veći prečnik od Zemlje.
Od velike koristi u proučavanju hemijskog sastava egzoplaneta i jačine gravitacije zvezda  bio je „Guo Šođing“ teleskop.  Iz istraživanja je proistekla teorija da su se „vreli Jupiteri“ i „vreli Neptuni“ približili svojim zvezdama  nakon nastanka. Oni su inače vrlo blizu zvezda oko kojih orbitiraju. Na mestu gde se sada nalaze nije bilo moguće formiranje velikog čvrstog jezgra pa su, verovatno, na putanji ka zvezdi u svom sistemu, privučeni diskovima sa velikom metaličnošću - izbačeni gravitacijom druge planete. Time bi se mogla objasniti česta pojava da su ova nebeska tela uglavnom jedina u svom sistemu. Uz ovo, kineski naučnici su ustanovili  da su „vreli Neptuni“ ređe sami nego „vreli Jupiteri“. Uzrok tome je, po svemu sudeći, njihova manja veličina.

Radio-talasi iz udaljenog svemira

Radio-teleskop FAST ima značajnu ulogu u istraživanju egzoplaneta. U jugozapadnoj provinciji Guejdžou  je autonomna prefektura Ćianan, u kojoj je okrug Pingtang. Tu je smešten sferni radio-teleskop sa otvorom od 500 m FAST ili, kako ga još nazivaju, Tianjan. Pre jedne decenije je započet rad na njegovoj izradi. Nakon niza radnji teleskop u potpunosti funckioniše, počev od pre dve godine. Najveći je na svetu u svojoj kategoriji teleskopa. Naglasak u istraživanju, pored traganja za planetama koje pružaju uslove za život ljudi, je na magnetnom polju.
Razmere ovog teleskopa će omogućiti da se registruju radio-talasi iz udaljenih delova kosmosa. Prvo otkriće FAST teleskopa, pre nekoliko godina, bila su dva nepoznata pulsara. A samo tokom probne faze uočeno je više od sto pulsara. U budućnosti se planira da se, na osnovu prikupljenih podataka, prouče i izvori gravitacionih talasa niske frekvencije, koji možda nastaju posle sudara supermasivnih crnih rupa.
Pomoću radio-talasa traga se za egzoplanetama. Naučnici se nadaju da će na taj način naći planete sa magnetnim poljem sličnim Zemljinim. Već sad je teleskop preopterećen podacima  a planira se i  njegovo premeštanje  u prestonicu provincije Guejdžou, Guijang.

Nepoznato u sazvežđu Bika

Proučavanju dubokog svemira doprinos daju i astronomi amateri. Jedan  od njih je Tadaši Kođima, iz centralnog dela najvećeg japanskog ostrva Honšu. Kođima je, pre četiri godine, u sazvežđu Bika, uočio dotad nepoznato nebesko telo. U astronomiji postoji fenomen gravitacionih sočiva, tj. materija između posmatrača i udaljenog svetlosnog izvora menja smer svetlosti ka onome koji posmatra, što se oslanja na Ajnštajnovu opštu teoriju relativiteta prema kojoj gravitacija izobličuje svemir. Otuda,  prilikom prolaska nekog objekta ispred nebeskog tela, u pozadini nastaje efekat sočiva i svetlo se usmerava na to telo koje tada privremeno svetli. Na taj način je japanski astronom-amater Kođima otkrio zvezdu udaljenu 2600 svetlosnih godina od Zemlje.. Kasnije je uočena i egzoplaneta koja orbitira oko te zvezde. Njena masa  je nešto veća nego masa Neptuna. Otkrivena egzoplaneta orbitira oko zvezde hladnije od Sunca.

Nacionalna astronomska opservatorija Japana, osim u svojoj državi, ima stanice u Čileu i na Havajima. Nastala je 1988. godine spajanjem tri srodne institucije. Njen sastavni deo je Astrofizička opservatorija Okajama. U njihovom vlasništvu su bila dva značajna teleskopa kojima je ekipa stručnjaka sa Univerziteta u Tokiju, tokom dva i po meseca, posmatrala jednu zvezdu i njenu egzoplanetu. Masa te zvezde je oko polovine mase Sunca dok je orbita planete vrlo slična Zemlji. U čast ličnosti koja ju je otkrila, naziv egzoplanete je Kođima-1Lb.
Nacionalna astronomska opservatorija Japana poseduje teleskop „subaru“ koji se nalazi na vrhu jednog vulkana na Havajima. Nedavno su japanski stručnjaci načinili snimak novootkrivene planete zahvaljujući „subaru“ teleskopu. Tako se saznalo za postojanje planete 2MO437B koja se nalazi na udaljenosti od 417 svetlosnih godina od Zemlje. Stara je nekoliko miliona godina što, po kosmičkim merilima, znači da je vrlo mlada planeta. Nekoliko puta je veća od Jupitera. Pripada vrelim nebeskim telima i kreće se dosta sporo. Tek nedavno, potvrđeni su nalazi do kojih se došlo pomoću „subaru“ teleskopa, što znači da će biti potrebna dodatna istraživanja da bi se stekla potpunija slika o gasovima u atmosferi i da li postoji mogućnost za eventualno formiranje meseca.

Oliver Klajn

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"