PISMA
Oliver Klajn
Na tragu staromađarskog
Oživaljavanje slova iz Transilvanije
Po svemu sudeći, Mađari potiču iz oblasti oko Urala i zapadnog Sibira. Krajem 9. veka, pod vođstvom Arpada, deo naroda prelazi Karpate i ulaze u Panonsku niziju. Tokom 10. veka šire se i vrše rušilačke i pljačkaške pohode po zapadnoj Evropi. Težak poraz na Leškom polju 955. godine sprečio je njihovo dalje napredovanje ka zapadu. Početkom 11. veka, kralj Ištvan, odnosno Stefan postao je vladar Mađarske države koja je prihvatila hrišćanstvo. Stvorena je stabilna državna tvorevina.
Bitka na Leškom polju iz desetog veka |
Uz srednjovekovnu Mađarsku išao je poseban sistem pisanja. Staromađarsko pismo je najraniji poznati alfabet među uralskim jezicima. Već u 6. veku, po nekim izvorima, Mađari su pisali na malim drvenim tablicama. Najverovatnije je ovo pismo proisteklo iz staroturkičkog pisma. Pre toga došlo je do kontakta drevnih Mađara i turkičkih naroda.
Najraniji epigrafski spomenici potiču iz 10. stoleća. Nakon krunisanja Ištvana, dominantno i zvanično pismo postala je latinica. Ipak, staromađarski alfabet upotrebljavao se u određenim segmentima društva. Čitav mađarski narod se, prema geografskoj rasprostranjenosti, deli na četiri ogranka sa određenim dijalekatskim i kulturnim posebnostima. Jedan od tih ogranaka su Sekelji, koji potiču sa područja danаšnje Rumunije, odnosno Transilvanije. Oni su nastavili da koriste svoje drevno pismo, a sistem pisanja je nazvan: Sekeljsko pismo.
Prvi krunisani i hrišćanski vladar Sveti Stefan odnosno Ištvan |
U pojedinim profesijama nastavilo se sa njegovom upotrebom i nakon hristijanizacije zemlje. Takav je slučaj sa pastirima koji su vodili evidenciju o svom stadu i o tome pravili odgovarajuće beleške na jednoj vrsti drvenih štapova. Uz to, u pojedinim crkvama, mogu se videti odgovarajući natpisi, što je slučaj i sa dve protestantske crkve u istočnoj Transilvaniji.
Treći naziv pisma je mađarske rune. Koristi se i savremeni izraz „rovaš“ koji se odnosi na proces pisanja a koji ima korene u turkičkim jezicima. O smeru pisanja postoje određene nedoumice. Izgleda da se pisalo i sleva nadesno i zdesna nalevo, pri čemu je ovo drugo bilo češće. Na štapovima je pisano bustrоfedon stilom, što podrazumeva da se redovi nižu naizmeničnim, tj. obrnutim smerom.
Natpis na staromađarskom pismu |
Prvi pomen pisma datira iz 13. veka, a prvog opisa sa kraja 16. stoleća. Vremenom je ono preraslo u vid umetničkog izražavanja kojim se prvenstveno bavi običan narod. Bilo je potrebno dosta truda da ga naučnici rekonsturišu s obzirom na relativnu malobrojnost natpisa i rukopisa. Taj posao je priveden kraju početkom 20.
Ima stručnjaka u Mađarskoj koji smatraju da ovde nije reč o staromađarskom pismu. Po ovoj hipotezi, pismo potiče od nomadskog saveza turskih plemena u srednjem veku, poznatog kao Plavi Turci. S druge strane, ako je reč o staromađarskom alfabetu, onda je to pismo verovatno ograničeno samo na Sekelje, odnosno Transilvaniju.
levo: Mađarski biskup Janoš Telegdi je opisao i prikazao pismo u šesnaestom veku
desno: Egziperijev Mali princ na Sekeljskom odnosno staromađarskom pismu |
Neretko, ovaj sistem pisanja deo je politčkih debata i interesa. Pre više od sto godina javio se romantičarski pokret sa ciljem da taj sistem pisanja bude primenjen u savremenom mađarskom jeziku pošto se staromađarsko pismo doživljava kao deo nacionalnog identiteta.
Pismo ima 42 slova. Uz sve kasnije dopune, možda je čak i pogodnije za pisanje mađarskog od latinice. Ima odgovarajući znak za svaku jedinicu zvuka, odnosno fonemu tog jezika. Reči se odvajaju sa tri uspravne crte. Postoje dva načina pisanja određenih suglasnika: jedan uz zadnje a drugi uz prednje vokale. Nazivi suglasnika se uvek izgovaraju sa samoglasnikom. Nekada se čitava reč može napisati samo jednim znakom. Česta je upotreba ligatura i dijakritičkih znakova. Koristi se i niz specifičnih simbola koji nisu direktno vezani za slova a čije značenje nije do kraja istraženo.
Saobraćajni znak na staromađarskom pismu |
U vreme kada je pismo nastalo, redosled vokala i konsonanta je bio obrnut. U starim natpisima uglavnom nedostaju samoglasnici. Naravno, nisu postojala odgovarajuća slova za neke glasove iz savremenog mađarskog.
Pokret čiji je cilj da dođe do obnove pisma smislio je ne samo slova za takve slučajeve nego i za latinične znake: q, w, x i y. Takođe, uočava se nedostatak malih i velikih slova uz izuzetak vlastitih imenica kod kojih je prvo početno slovo nešto veće. Brojevi se označavaju na sličan način kao što su to radili stari Rimljani i Etrurci.
Oliver Klajn
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
